Traganje za ličnom slobodom

Romanom „Moja sestra Erika“ Ljiljana Tomanović- Ponomarev je 2002. godine priredila književnoj publici iznenađenje. Bio je to roman prvijenac, a zrelo i intrigantno djelo, nagrađeno prestižnom nagradom „Petar Kočić“.

Glavna junakinja Tanja T. istoričarka je umjetnosti. Ona pripada šezdesetosmaškoj generaciji i ima žarku želju da se domogne svog identiteta. U kriznim vremenima, kada se ruši monistički sistem ideološke vladavine komunističkog svijeta i uspostavljaju iracionalne nacionalističke odiseje i anahrona zbivanja, dolazi do izrazitog osjećanja tjeskobe, njena ličnost traga za individualnom slobodom. Tu se i otkriva praznina subjekta koji je ostao bez predstave o smislu egzistencije. Autoritarni sistem u kojem živi glavna junakinja postaje determinanta svih njenih nastojanja da ostvari svoj individualitet. Predstavljena je kao ptica u kavezu.

Vrijednosni sistem

To je vrijeme kad se mladi bune protiv naslijeđenih autoriteta i njihovog vrijednosnog sistema. Što je bilo najgore, oni se nijesu bili oslobodili ni tradicionalnih ni ideoloških matrica, a uveliko na njih nijesu pristajali. Autorkina junakinja neprestano preispituje svoje granice slobode. Postaje joj jasno da nema individualnog identiteta ni individualne slobode van slobodnog društva i nezavisno od slobodnih ljudi. Tu se otvaraju i pitanja tradicije i moderniteta. Neostvarenost rodne ravnopravnosti dobija posebno mjesto.

Napisan je u postmodernom maniru, a u romanu su se našli funkcionalni citati iz stvaralačke riznice Junga, Marsela Prusta, Tomasa Mana, Branka Lazarevića i Vladete Jerotića. Za stručne uvide, autorka koristi publikacije NIN (likovna kritika), Kuća stil (opis namještaja), Muzički leksikon (za muzičke varijacije). Iz intervjua Biljane Srbljanović i Gorana Stefanovskog uzima po jednu rečenicu i stavlja ih u usta svojih junaka. Sve je ovo stvaralački opravdano i sve je to doprinosilo uvjerljivosti romana.

Vjetrovi tranzicije

Drugi roman ove autorke, „Igra i ogledalo“, 2005. obznanjuje savremenu priču. Novinarka Kaća Gordović je osuđena životnim okolnostima na tradicionalnu zatvorenost sredine, a njena je životna relacija Beograd – Herceg Novi, kao i junakinje Tanje T. U ovaj roman autorka uvodi kao pripovjedački topos i Podgoricu koja postaje stjecište svakakvih moći. Autorka je plastično prikazala raspad porodice u vrijeme snažnih vjetrova tranzicije, kao i nemoral nove klase koja se besramno obogatila u ratu. Tu su scene nasilja prilikom grupnog silovanja djevojke i pokušaj visokog funkcionera da prikrije drastična nedjela. Glavna junakinja ovog romana vapi za pustolovinama, a onda joj se dešava da bude i sama ulovljena. Ona ne može da se izbori sa mentalitetom koji je u potpunoj nesaglasnosti sa slobodom individualne egzistencije. U njoj zjapi raspolućenost između želja i malograđanskih predrasuda. Tako njena vizija svijeta tone u tmine neslobode, a dosada postaje odrednica njene neostvarene egzistencije. Tako se već započeto istraživanje o raskoraku bića i postojanja nastavlja.

Pravila igre

Ponovo nema ništa od slobode junakinje romana. Nema slobode jer „svet pre liči na igračku u rukama nekih Zevsa i Here, koji odozgo, dokoni, smišljaju zaplete i raplete u igri zvanoj testiranje ljudskih sposobnosti prilagođavanja, imitiranja i sklonosti ka samoobmanama, nalazeći pri tom uživanje u pakosnom zbunjivanju ljudi stalnim menjanjem smisla i pravila igre.” Tako rezonuje autorka. Polazeći od igara koje se temelje na obrascima kulture, razumljiva je i nesaglasnost muškarca i žene, prisutnost nasilničke balkanske erotike i beskrajna dosada u braku. Autorka se zalaže za viši nivo individualiteta i kreativne samospoznaje. Ona ne samo da na svoj način reaguje unutrašnjim nepristajanjem na neslobodno postojanje, nego izgleda nastoji da se oslobodi sopstvenih opsesija i pokuša da nesvesno i nepoznato dešifruje. I više od toga, da prevrednuje sve što se može prevrednovati i što blokira slobodu ličnosti.

Životni izazovi

Nedavno objavljen u beogradskoj „Laguni”, roman „Učenica profesora Džojsa” Ljiljane Tomanović- Ponomarev, treći je po vremenu nastanka, a bavi se periodom koji je prethodio temama prva dva romana. To je vrijeme pred Prvi svjetski rat. Osamnaestogodišnja ljepotica Manja, iz imućne bokeljske porodice, pred Prvi svjetski rat pohađa časove engleskog jezika u Trstu kod Džejmsa Džojsa. Pod njegovim snažnim intelektualnim uticajem, ona sanja o muzičkoj karijeri i svjetskoj slavi. Slobodna i otvorena za životne izazove, zaljubljuje se u sredovječnog italijanskog zavodnika, barona De Rosetija, koji je uvodi u putena zadovoljstva. To je bio skandal za njeno okruženje i njenu porodicu. Vraćaju je prisilno u Boku i brže – bolje udaju za njenog druga iz djetinjstva, Filipa, koji ne može da slijedi njenu probuđenu energiju i njen senzibilitet. Tu se već ruše njene probuđene strasti, umjetničke ambicije i njeni snovi o nadgradnji svoga talenta.

Ljubav i strast

Osuđena na rezignaciju, usamljenost i dosadu, ona opstaje u životnom trpnom stanju, sve dok se nije pojavio snažni ribar Marko, čijim fizičkim izazovima nije mogla da odoli. Njeno je tijelo odgovorilo snagom munje. Osuđuje se na život gotovo sirotinjski, bez perspektive. Pored razbuktale strasti, sve je krenulo naopačke, kako je to i predvidio Džojs. I kad ju je iznevjerio Marko, zbog koga je sve žrtvovala, ona postaje njegov ubica. Tako se ruši čitav život od velikih ambicija. A njene strasti, one najtjelesnije, postaju njene ubice. „Može li ljubav opstati bez strasti?“ To je ispisano ispod naslova ovog djela. Gete je za strast rekao da je poželjna žar – ptica, dok je Kant mislio da je strast rak – rana čovjekovog postojanja. Svakako, bez snažnih podsticaja strasti nema životne proživljenosti, lirskih treptaja i čuda erosa. To, opet, ne znači da je strast dovoljna da se održe metafizičke vrijednosti erotskih odnosa.

A u slici razilaženju bića i postojanja svojih junakinja i njihovoj nesnađenosti u surovoj realnosti, Ljiljana Tomanović- Ponomarev je, u stvari, formulisala i jedno dramatično saznanje o balkanskoj neostvarenosti civilizacijskog i antropološkog kontinuiteta. To je već bilo dovoljno za poraz ličnog identiteta i usahnuće slobode njenih junakinja.

Odnos prema sebi, prema drugom, prema društvenom sistemu i precima

Autorku su najviše podsticali i inspirisali duh 68, Džim Morison i Erika Jong, a posebno njen roman „Strah od letjenja“. Đuro Šušnjić je smatrao da bi bila greška ako bi ovo slojevito djelo sveli na raspravu o odnosu muško – žensko, jer se u njemu obrađuju i drugi fundamentalni ljudski odnosi: odnos prema sebi, prema drugom, prema društvenom sistemu, prema prirodi, prema precima, prema bogu, prema nauci i prema umjetnosti. Možda je i najvažniji baš odnos glavne junakinje prema sebi dok traga za svojim identitetom, a osjeća da u njoj obitava nekoliko neusaglašenih ličnosti, koje se svojim sistemom vrijednosti međusobno sukobljavaju,isključuju, nadmeću i poništavaju. A pri svemu tome, živi u društvu koje sputava i njenu individualnu slobodu i njenu samorealizaciju.

Romaneskna vizija nije mogla izbjeći tjeskobu i beznadežnost nihilizma

I kad se završi čitanje uzbudljivog i filmičnog romana „Učenica profesora Džojsa”, gotovo da se ne mogu izbjeći prisjećanja na sudbine i Tolstojeve Ane Karenjine i Floberove gospođe Bovari, ali i Lolite Vladimira Nabokova. A djelo „Ljubavnik ledi Četerli“ , Dejvida Herberta Lorensa, našlo se ponajviše u tematskoj i misaonoj blizini Ljiljane Tomanović -Ponamarev. Svima njima se pridružuje i tragična storija junakinje Manje. U njenom slučaju, krajnosti Erosa uplovile su u mutnu rijeku Tanatosa, tako autorkina romaneskna vizija nije mogla ni izbjeći tjeskobu i beznadežnost nihilizma.

Autor: Ratko Božović
Izvor: pobjeda.me