Prikaz romana „Enco, san jednog dečaka“: Poglavlja koja nedostaju

Otac ferarija, slavni vozač trkačkih automobila i osnivač fabrike koja je njegovo prezime uzdigla do simbola modernih Apenina, bio je enigmatičan čovek. Iako su o njemu čitavog života kolale spektakularne i skandalozne glasine, prošle godine uobličene u biografski film, sam je retko davao intervjue. Naročito je malo govorio o svojoj daljoj prošlosti, a u kojoj se ipak, znatno pre i više nego u kasnijim godinama poslovne i privatne megalomanije na delu, kriju začeci ambicije dovoljne da podstakne velike stvari. Zato je Enriko Brici, jedan od najuspešnijih italijanskih književnika svoje generacije, više nego vešto dopisao ranu biografiju čuvenog sunarodnika Enca Ferarija.

Služeći se skromnom dostupnom arhivskom građom, a znatno više sopstvenom maštom i osećajem za pronicanje u ličnosti i njihovo doba, Brici je knjigu „Enco, san jednog dečaka“ smestio u vremenski raspon od dvadeset godina (1899–1919) i, strukturno, isto toliko poglavlja. Rezultat je razvojni roman (bildungsroman) koliko i slavljenje progresa, vere u moć inovacija koja je obeležila smenu vekova. Ta brzina, fasciniranost dinamikom i dolazećom modernošću, u potpunosti odgovara ritmu pripovedanja, pa su čak i poglavlja naslovljena tako da podržavaju onovremene parole. Duh obuhvaćenih godina dočaran je detaljno, elokventno i višestrano, a delimično fiktivna rekonstrukcija zagonetnog stasavanja istorijske ličnosti polazi od prvog, nesvesnog susreta nedavno rođenog deteta sa automobilom, jednim od vesnika novog razdoblja. Uz mnoštvo fusnota koje nimalo ne narušavaju prepuštanje uzbudljivoj priči, Brici već uvodnim pasusima pokazuje umeće premeštanja čitalaca u Modenu, deo pokrajine Emilija, usred godišnje zimske svetkovine, njenog šarenila i žamora.

Enco je odrastao pod budnim okom i velikim uticajem najuže porodice. Njeni su članovi živa slika istovremenog haosa i sklada: otac Fredo, entuzijastični vlasnik gvožđarske radionice, majka Điza, domaćica sa ranim feminističkim uverenjima, i dve godine stariji brat Dino, kasnije pesnički i politički nadahnut patriota. Nezaobilazan deo njihovog života je Fredov najbolji prijatelj grof Leonid od Ripafrata, predstavnik vrste u nestajanju. Za razliku od Dina, mlađi sin nije naklonjen učenju, pa zna da neće ispuniti nade roditelja da postane intelektualac. Svestan da je lišen harizme (uglavnom „čašćavan“ nadimkom vrljavi) ili potencijala miljenika (tipično italijanski posesivne) majke, ipak ne pati mnogo zbog te spoznaje. Odmalena oduševljen motorima, vozilima i adrenalinom pokreta, najbolje se oseća u radionici. Njegovi najraniji snovi, ambicije, pa i buđenje interesovanja za žene (mlada alegorija Brzine u Marinetijevom scenskom performansu), oblikovani su prema prvoj i sudbinskoj ljubavi – ujedno nagoveštaju izuma za koji će jednoga dana postati večni sinonim.
 

Enco je sa impresivnom jasnoćom osetio potrebu da iznova i iznova doživi magiju tog brujanja koje ti najpre, čini se, oduzima život, a zatim ponovo dolazi da ti ga vrati potpuno novog.
 

Dotle, nižu se uverljive, katkad tople, a drugi put surove slike odrastanja u gradu koji se upravo razvija, na raskršću staleža, epoha, patrijarhalnog i futurističkog. Enco stasava radoznalo upijajući sve, a mi ga pratimo od uobičajenih dečačkih pobuna i avanturističkih epizoda (krađa kola sa bratom radi odlaska na trke, prva poseta prostitutki koja se završava saznanjem da je obmanut, ulasci u tajna đačka društva), preko svedočenja kućnim scenama i posetama živopisnih očevih saradnika, sve do prisustva u javnim prilikama koje indirektno vode definisanju novog sveta. Čita Salgarijeve i Vernove romane, sluša kako Dino recituje D’Anuncijeve stihove, igra fudbal i zanosi se mišlju da postane sportski izveštač koji kolima (razume se, svojim) obilazi svet. Posmatra kako se podižu i ruše kolektivni snovi, poput kolonijalnih izleta u Libiju ili posredovanja u turskoj revoluciji, dok istovremeno pokušava da rastumači beskrajno zamršene muško-ženske odnose ili finansijski uspon dojučerašnjih autsajdera kao što su Cukijevi iz krparske imperije.

Pored živog pripovedanja i fascinantnih deskriptivnih odeljaka, autor vešto iscrtava mapu italijanskih gradova, njihovih ulica i prigradskih naselja, zvukove, boje, uloge prisutnih na velikoj slici epohe, nezadrživo povlačeći i nas sa sobom. Dečak koji se susreće sa svetom jeste jedna od najzastupljenijih tema različitih vrsta narativa, ali isključivo od pisca zavisi hoće li joj udahnuti osobenost, što Brici nesumnjivo i trijumfalno čini, sasvim u skladu sa opštim tonom povesti. Individualne sudbine savršeno se uklapaju unutar društveno i kulturno-istorijskog konteksta, čime nagoveštavaju (logičan) budući trijumf glavnog junaka, rezultat dara da oseti puls trenutka i pruži mu nešto novo, potrebno, ujedno autentično svoje. Enco je u pravom smislu (predstavljen kao) dete svog doba, čemu ga vode čak i karakteri, usmerenja, ideali najbližih članova porodice, pa i onda kad dolaze u međusobni konflikt.

Time se roman razvija kao uzbudljiva i zbog toga ni trenutak manje realna priča o zanesenosti koja, bivajući rano prepoznata, usmerava zaista retke pojedince, dovršavajući njihov formativni proces. Ujedno, koliko god istovremeno imala kritičkih podtonova, reč je o svojevrsnoj odi Italiji u jednom međurazdoblju, pre skliznuća u fašističku tamu, ovde naslućenu već antisemitizmom koji se širi iz visokih krugova. Bilo da predočava sukob crkve i nauke, odnosno, industrije, zamamnost karnevala ili solidarnost štrajkača na uličnim skupovima, pisac pogađa suštinu.

Tako je zahvaćen i uvek aktuelan fenomen komercijalne-a-loše literature, kroz lik samouverenog skribomana Boromeja, kod koga Enco isprva peče publicistički zanat. Priče koje o samom sebi izmišlja junakov školski drug Ruben Vilani zvani Negus – ponavljač i maloletni prestupnik iznenađujuće velikog srca i odanosti prijateljima – po maštovitosti, ali i profitabilnosti, ne zaostaju za spomenutim, profesionalčevim.

Kako priča ulazi u drugu deceniju 20. veka, euforiju smenjuje opšti pesmizam, naročito među pripadnicima buržoazije i nasledne aristokratije, gde se dekadencija sudara sa blizinom rata u anahronom čuđenju viteškog sveta, odlazećeg putem istorije. Tako se, pratimo li ređanje naslova, započeto prološkim usklikom Pozdravite novi vek! i veličanjem lepote brzine, dovodi do jeze nepoznate groznice, na ivici ponora, pri čemu dvosmislenost sučeljenih ljudi i mašina ostavlja mogućnost za bilo kakav dalji razvoj događaja. Krah zapadne civilizacije, ta dramatična opsesija pisca Boromeja sučeljena je sa Encovom, iako još nedozrelom, apsolutnom verom u progres (tako da prvi esperanto doživljava kao „zamku Jevreja“, a drugome je to „jezik nade“). Zabeležen je i početak Musolinijevog preuzimanja uticaja nad društvom u krizi, pa se iz dečakove vizure pomalja figura budućeg Dučea kako koristi masovno nezadovoljstvo.

Tok romana bi se mogao, krajnje simbolično, uporediti sa vožnjom automobila po planinskim krivinama. Nakon većeg dela koji je u znaku mladalačkog, smelog igranja sa životom, odgovarajućeg ambivalentnom, vrtoglavom jurišu same epohe, njegova druga polovina prelazi u tromo, oprezno kretanje nizbrdicom. Umesto dotada preovlađujućeg poleta, Prvi svetski rat nameće agoničan ton i prizore rušenja najstabilnijih vrednosti. Tokom te četiri godine, koje bi trebalo da su u pravom smislu inicijacijsko razdoblje najsvežije mladosti, Enco gubi muške članove porodice, prvu ljubav i materijalnu sigurnost nasleđene firme, svestan da to čak i nije mnogo, u poređenju sa opštom devastiranošću. Nema herojske „simfonije bojišta“ – uprkos tome što kroz odjeke, iz druge ruke dospeva u priču, rat nije ništa drugo do velika klanica, samoubilački poduhvat prepun neoprostivih žrtava.

Naposletku, u završnici sukoba lišen i zdravlja, Enco na simboličan način prolazi kroz ponovno rođenje, odlučan u tome da sopstveni put gradi isključivo kao sam svoj gazda. Stoga je epilog, na istom mestu i u isto doba godine (proslava gradskog sveca zaštitnika), ali dve decenije i nebrojeno iskustava kasnije, izveden u obrnutom smeru. Da bi Enco postao gospodin Ferari, mora napustiti Modenu u kojoj se sada, retroaktivno, užasima rata razočarani meštani okreću praznoverju. Dotle na njihov račun trijumfuju profiteri, a posla nema za većinu povratnika nevoljnih da se prodaju, jeftino ili skupo.
 

A Enca put vodi na sever, gde torinski FIAT regrutuje nove snage. Istorija može da krene. Punom brzinom.
 

Autor: Isidora Đolović