Prikaz knjige „Oganj i kelija“: Postmoderna teopoetika Vladimira Kecmanovića

Nedavno objavljena knjiga „Oganj i kelija: Poema o Svetom Vasiliju Ostroškom“ (Laguna) Vladimira Kecmanovića mogla je, možda, u prvih mah doći kao iznenađenje i u tematskom i u formalno-žanrovskom smislu za svakog čitaoca koji iole prati rad ovog autora. Kecmanović je prevashodno autor urbanog sentimenta. Međutim, ako se prisjetimo, nije baš prvi put da ovaj pisac pokazuje literarno interesovanje za teme i ličnosti srpske i hrišćanske istorije. Jednom je to uradio u koautorstvu sa Dejanom Stojiljkovićem u trilogiji Nemanjići  („U ime oca“, 2016; „Dva orla“, 2016; „U ime sina“, 2017). S druge strane, Kecmanovićeva izrazita sklonost da svoje prozne tekstove oblikuje specifičnom sintaksom i parcelacijom teksta koja umnogome podsjeća na poeziju prije navodi na pomisao da se od njega jedno pjesničko djelo upravo očekivalo.

Već podnaslov ove najnovije knjige odaje prirodu žanra, ali čak i letimičan pogled na knjigu prije negoli „poemu“ otkriva dominanciju nekih drugih žanrova. Pjesnički posmatrano „Oganj i kelija“ najprije funkcioniše kao molitva. Knjiga tako i počinje, prološkim i molitvenim obraćanjem Gospodu:
 
A bilo ih je, Gospode moj
Trinaest na zemlji
i dvanaest na Nebu
Jedan u paklu
I jedan na Golgoti
A bilo su i biće jer jesu
Jedno kad skupiš tri prsta
Kao vaskoliko zrno soli
 
Molitveni stihovi kontinuirano se variraju sve do kraja knjige, na čemu će se i docnije zadržati. No, za status žanra okvir ima poseban značaj. Dok nam citirani (uvodni) dio odmah sugeriše jednu intenciju, kojom autor smjera da svoj tekst postavi u širi hrišćansko-kosmološki kontekst od onog koji je najavljen naslovom knjige, dotle finalni dio knjige – „Plamen zemaljski, oganj nebeski/ Sveti na zemlji kosti/ I na Nebo uznosi dušu/ Oca Vasilija“ – knjigu zatvara u skladu sa onim što i žanrovski posmatrano jeste osnovni diskurs knjige, a to je hagiografija (žitije; acta martyrum). Prema tome, između toposa opštije, univerzalnije, hrišćansko-kosmološke provenijencije smještena je pjesma-priča (poema) o velikom pravoslavnom i srpskom svetitelju, koji je poštovan i među pripadnicima drugih vjera, na čemu autor insistira u knjizi više puta. Kecmanović oblikuje lirskim sredstvima hagiografiju – životni put jedne istorijske ličnosti, jednog sveca koji prelazi svoj unutarnji put od Stojana Jovanovića do Svetog Vasilija Ostroškog.

Premda žanr žitija nije lišen pjesničkih elemenata, dominaciju lirskog kazivanja u knjizi „Oganj i kelija“ potrebno je razumjeti kao umjetnički produktivno odstupanje od konvencija srednjovjekovnog žanra. Kecmanović napušta hagiografsko zadržavanje na biografskim, hrišćanski važnim detaljima iz života svetoga da bi „žitije Svetog Vasilija Ostroškog“ gradio metaforama i pjesničkim slikama. Ali još to ne znači da pisac napušta uobičajenu žitijnu shemu. U životopisu svetog stoje „kratki, najnužniji podaci o poreklu mučenika ili o nekim okolnostima njegovog života pre mučeništva“, koji „brzo ustupaju mesto sažetoj priči o njegovom hvatanju, mučenju, ponudama da se odrekne svoje vere i hrabrom držanju, kojim se svedoči trajna vrednost hrišćanskog ubeđenja u pobedu Hrista nad smrću i svakim bolom“; te dalje, kako kaže Dimitrije Bogdanović u „Istoriji stare srpske književnosti“, „sam svetački život i smrt, kao i posmrtna čudesa, treba da navedu čitaoca na misao da je Bog ‘slavan u svetima svojim’“. Svega toga ima i u knjizi „Oganj i kelija“. Drugom prilikom bilo bi zanimljivo ispitati kojim od tih opštih i pratećih mjesta hagiografskog žanra Kecmanović daje prioritet. Čini se da je najvažnije ispitati efekte lirskog naboja, jer to može dovesti zaključaka od dalekosežnog značaja. Prvi je da se jedan stari i tako specifičan srednjovjekovni žanr može uspješno profilisati (modernizovati) za potrebe savremenog čitaoca. Drugo, pomoću lirskog elementa pojačava se efekat onoga što se može smatrati srednjovjekovnim shvatanjem Apsoluta, sakralnog, transcendentnog, a to je čin slavljenja a ne tumačenja Božije tvorevine. Otuda, kroz molitvenost Kecmanović razvija jednu takvu religioznost te se bez pretjerivanja može reći da se približava nečemu što se u zapadnjačkoj teološko-filozofskoj praksi naziva postmodernim bogoslovljem, koje se, opet, konstituiše kroz posebnu disciplinu: teopoetiku.

„Teopoetika je shvaćena kao: sredstvo bogopoznanja kroz tekst, nalaženja smisla u svetu, opis iskustva božanskog, kao i ulazak u dublji odnos sa životom. Tako dolazimo, prema navedenim misliocima, do trostrukog shvatanja posledica angažovanja teopoetike u teološkom diskursu: 1) Otklon od metafizičke perspektive Zapad­ne samosvesti i pratećih ekscesa: intelektualizma, bukvalizma, biheviorizma i supernaturali­zma. 2) Ulazak u temu neizrecivog i nedorečenog, u kojoj teološki i metafizički aparat nije dovoljan za opis susreta s Bogom, kao ni za formiranje smisla života. 3) Prelazak prema re-poetizaciji egzistencije, tj. zadobijanje teopoetskog svetonazora u svemu što nas susreće tokom života.“ (Lazar Nešić: „Teopoetika: sasvim kratak uvod“, Pravoslavlje, br. 1190, 15. oktobar 2016)

Ovako koncipirana, teopetika jeste odgovor na zapadnu krizu idejnosti, na Zapadu svojstvenu intelektualnu gordost. Možda može biti shvaćena kao i kao postmoderna žeđ za novim. No, kako nema ničeg novog pod suncem, osim nas, mi znamo da rodonačelnici ove teorije, američki teolozi Stenli Hoper i Amos Vilder, nijesu otkrili ništa što nije bilo poznato svetootačkoj tradiciji, pogotovo isihastičkoj tradiciji. Traženje minimalne količine riječi, skoro tihovanje, odlikuje i ovu poemu Vladimira Kecmanovića. I dalje, „Poema o Svetom Vasiliju Ostroškom“ zaista jeste građena u tepoetskom maniru, koji odbacuju metafiziku i filozofsku interpretaciju a preuzima slavljenje, da podvučemo još jednom: ne tumačenje ili re-interpretiranje vječnih, božanski, svetih činjenica.

Duša ga je vodila da ode daleko
Ne bi li bolje upoznao Gospoda
Do cetinjskih pećina
Do Peći i Svete Gore
Do vlaških crkava
Do maloruskih manastira
Duša ga je terala da se vrati
Kad bi ga zavičaju, u snu
Bolno iz sna prenuo
Jer Gospod je gde si ti
A stado je bez pastira

Ako ne čitamo tekst linearno, već dubinski, ovdje prepoznajemo jedan bogotražiteljski trenutak visoke teopoetske vrijednosti. U njemu kao da čujemo i riječi Ave Justina Ćelijskog: Bože svuda sam te tražio, bio sam i izvan sebe, a ti si sve vrijeme bio u meni. Kecmanovićevo iskakanje iz konvencije hagiografije, ili žitija, kako bi se zaronilo u sferu lirskih slika, nije tekst pomjerilo iz bogosaznajnog horiznota, već mu otvorilo put ka sebi, nutrini, traženju tačke gdje nas Gospod podržava i pridržava da ne skliznemo u zamke (intelektualne) samoobmane.

Ukoliko bi se zanemario Kecmanovićev katalog lirskih slika i metafora lako bi se mogla otvoriti opasnost da se brzopletim čitanjem, brzim savladavanjem naracije izmakne nivo transcendentih dubina „Poeme o Svetom Vasiliju Ostroškom“. Time bi nestalo ono što ne zadire u naša književna ili umjetnička očekivanja, a što, paradoksalno, doprinosi estetskoj svježini jednog starog, skoro zaboravljenog žanra. Pisati bilo kakav tekst, pa i književni omaž, ili jednu modernu hagiografiju Svetog Vasilija Ostroškog, Slava Mu i milost, jeste više od književnog izazova. Ni sâm autor to ne skriva, već u više medijskih istupa govori upravo o tome, o jednoj ranoj ambiciji da napiše roman o Svetom Vasiliju Ostroškom, i, evidentnom, čekanju da sazri ideja, vrijeme ili ličnost za takve poduhvate.

Autor: Milorad Durutović
Izvor: zurnal.me