Preplitanje istorijskog i fiktivnog u romanu „Zmajeva žena“: Oživljavanje mogućeg životnog puta srpske despotice Jelene Gatiluzio

Istorijsko pamćenje sadrži hronološki navedene činjenice i raspored tačno utvrđenih datuma koji se odnose na događaje zabeležene u proticanju vekova, kao i na značajne ličnosti u kulturnom i povesnom kontekstu, i prati tačke njihovog životopisa koje pripadaju naučnoj ravni tumačenja. Kada se razmatraju zbivanja u davnim razdobljima, zapisi o nekadašnjim vremenima postaju nepouzdani, a navodi na stranicama starih knjiga gube verodostojnost, naročito u slučajevima gde postoji više različitih potencijalnih interpretacija datog dešavanja, i postupaka učesnika. Što se dalje putuje stazama prošlosti, stvarni smisao postaje sve zamršeniji, ponekad i neodrediv.

Ono što je istorijsko, nije monolitno i nepromenljivo, već se preoblikuje sa otkrićem novih saznanja, pa stoga neka mesta jedino privremeno možemo uzeti apriori u svojstvu polazišta tvrđenja. Štaviše, povesne činjenice se u pamćenju stoleća neminovno prepliću sa fiktivnim, naročito u romanesknom kontekstu, gde je istorijska građa često prožeta prilivom mitološkog, zapretenog u usmenim narodnim kazivanjima. Istorijski okvir je fundament na kome se stvaraju portreti znamenitih ličnosti posmatranog perioda, uz priliv imaginacije.

No, kako je moguće samo na osnovu nekoliko neutvrđenih činjenica oslikati portret ličnosti čiji je život obavijen velom nepoznanice, i rekonstruisati moguću putanju njenog bitisanja? Fiktivno u tom slučaju daleko nadilazi povesno utemeljeno, a književniku se otvara neizmeran prostor uobrazilje na kome može da zamišlja njen karakter i vladanje, kao i spoljašnje odlike, i da istražuje psihološke dubine njenih razmišljanja.

U romanu „Zmajeva žena“ Ana Atanasković je dočarala jednu moguću sudbinu, potencijalni životni put Jelene, odnosno Helene Gatiluzio, verenice, a prema nekim nepotvrđenim tumačenjima, i supruge srpskog despota Stefana Lazarevića. Autorka prati junakinju od bezbrižnih mladalačkih dana na grčkom ostrvu Lezbos, kojim je vladao njen otac, italijanski doseljenik i plemić Frančesko II Gatiluzio, drugi gospodar ostrva. Ostrvo je u to vreme pripadalo Konstantinopolju, ali je imalo autonomnu upravu i život na njemu nije se odvijao prema strogim i precizno utanačenim pravilima koja su se bespogovorno poštovala u Carstvu. To je primetno iz reči i razmišljanja glavne junakinje, koja govori kako na Lezbosu muzika slobodno teče ulicama grada i slave se mitološke i onostrane sile što izviru iz tajanstvenih morskih dubina, oličene u vidu drevnih grčkih božanstava, koje i pojedini italijanski doseljenici, poput Helene, rado prihvataju i poštuju. Sve molitve i čežnje Helena upućuje Amfitriti, ženi boga Posejdona, vladarki morskih talasa i vodenih prepleta, njenoj duševnoj zaštitnici.

Interesantno je da su se neki paganski praznici, koji su se na ostrvu Lezbos vrlo veselo i bučno proslavljali, zadržali i u današnjem dobu u pomalo izmenjenom vidu. Takav je primer slavljenje Nove godine. Ipak, postoje i izvesne neznatne razlike između grčkog autohtonog stanovništa i Italijana nastanjenih na Lezbosu. Uz dužno poštovanje pravila pristojnosti, Italijani se odevaju slobodnije od Grka, što ukazuje na njihov smeo i nesputan duh.

Helena, saobrazno svom imenu ovenčanom sjajem, i poslovici njenih predaka antičkih Rimljana nomen est omen, voli zlatnu boju koja se preliva svakim kutkom ostrva okupanog suncem, boju što izvire iz sveukupne stvaralačke prirode, biljaka i životinja, iz svih predmeta dragih njenom pogledu, preliva se u nijansama zrelog žita, meda, voska i šafrana, i blista žarom života. Boje u romanu imaju značajnu ulogu, što je vidno u nazivu odvojenih celina. Sva četiri poglavlja knjige nazvana su po adekvatnoj boji, i određuju po jedan period života glavne junakinje. Ovde je primetan kontrast između stvarne svetlosti ponikle iz prirode, žive, pulsirajuće, koja u potpunosti obuzima srce protagonistkinje, i dostojanstvene, raskošne zlatne boje, zarobljene u strogim oblicima u velelepnim palatama Carigrada, hladne i materijalizovane, veštačke, lišene svake topline, naročito kada je udružena sa gordom i nedostupnom purpurnom. Helena žutu boju smatra ovaploćenjem žarke, istinske ljubavi, najvišim stadijumom rasplamsale vatre, jer je plamen u trenutku neobuzdanog razgorevanja, u tački kulminacije, pre nego što će ponovo nestati po zakonima presokratovca Heraklita, mračnog filozofa iz Efesa, da bi se iznova rodio u večnom krugu nastajanja i iščezavanja, žut, a ne crven, kako se neretko pogrešno smatra.

Boje vatre se menjaju, i od intenzivno crvene pri samom dnu, ona se rasplamsava u tamnonarandžastu, prožetu nijansama rumene, da bi se pri vrhu prelila jarkim zlatilom, onim koje se razliva i njenim bićem, dok uporno očekuje zamišljenu ljubav. Ana Atanasković ovde, oslikavajući strasne čežnje glavne junakinje, pokazuje psihološku moć snova, čije predstave prizivaju ovaploćenje u realnosti. Helenina nesputana, radosna mladost stvara osećaj da se vreme pred njom razastire poput nedoglednog prostranstva. Položaj devojke obuzete prvim ustreptalim žudnjama održava je u iluziji beskonačnog vremena, a u isti mah čini da izgara od nestrpljivog iščekivanja. Helena oblikuje predstavu viteza zaštitnika, oličenja čiste i požrtvovane ljubavi, koga zamišlja u snovima i dnevnim sanjarenjima, i nepogrešivo zna da će se jednom sa njim sresti, i da će on uvek, ma gde se nalazio, misliti na nju. Ana Atanasković u fiktivnom tkivu romansirane biografije, na osnovu istraženih činjenica i dokumenata, dovodi u vezu junake koji bi odista mogli da se sretnu prilikom ukrštanja istorijskih puteva.

Tako uvodi istinsku istorijsku ličnost, francuskog barona i trubadura Žana de Šatomorana le Engr Busikoa, opisanog u mnogim istoriografijama i romanima, maršala Francuske i potonjeg guvernera Đenove, rodnog grada njenih roditelja, koji dolazi u diplomatsku posetu vladaru ostrva Lezbos. Busiko će postati Helenin istinski prijatelj i zaštitnik, kakvog je dozivala u imaginarnim daljinama, međutim, neće joj podariti ljubav, već samo požrtvovanu naklonost i duboko poštovanje kakvo su pravi vitezovi ukazivali damama, uvek spremni da ih, što je zabeleženo i u srednjovekovnim pesmama, odbrane kada su u nevolji, ali i da im izdaleka upućuju nežne ljubavne stihove. On je nagoveštaj neke obećane ljubavi, koja će se docnije pojaviti. Međutim, Heleni je dobro poznato da položaj žene određuju brojni faktori i da u vremenu ugovorenih brakova ostvarenje snova pripada području maštanja. Ali, željeno se ponekad, neslućenim zakonima, poklopi sa očekivanim i predodređenim.

Francuski trubadur je pažljiv, hrabar i požrtvovan, pravi vitez iz srednjovekovnih romana, i sveobuhvatno gledano, uprkos izvesnim greškama i rigidnim, možda i surovim postupcima, nagoveštenim u knjizi, u biti je drag i pozitivan karakter. Helena prema Busikou ipak ne oseća ljubav, već samo toplu zahvalnost i zadovoljstvo zbog njegove uslužnosti i učtivosti.

Istorijska dešavanja nalaze se u pozadini fiktivne priče, i reflektuju se kroz pripovedanje svedoka i povremene vesti o ratnim previranjima, ali svojim sledom određuju i sudbine pozicionirane unutar glavnog narativnog toka. Poraz turskog sultana Bajazita od mongolskog vojskovođe Tamerlana u bici kod Angore, uzrokovan i izdajom vojske, odredio je drugačiju raspodelu strateških interesa i oslobođenje pojedinih teritorija koje su se nalazile pod vlašću Otomanskog carstva. Frančesko II Gatiluzio u ličnosti mladog srpskog kneza i potonjeg despota Stefana Lazarevića, nekadašnjeg vazala sultana Bajazita, vidi povoljnu priliku za očuvanje vlastitih vojnih i političkih interesa putem povezivanja koje podrazumeva sklapanje bračne zajednice. Po prirodi srčan i slobodouman, pokazuje se kao veoma vešt i pragmatičan političar kada je reč o društvenim pitanjima i odbrani autonomne pozicije ostrva Lezbos. Ovde je vidljiva razlika između karaktera i moralnih shvatanja Frančeska II Gatiluzija i despota Stefana Lazarevića. Posmatrano sa etičke strane, obojica čine izdaje pređašnjih shvatanja i saveza radi ostvarenja vlastitih interesa, ne ustručavajući se ni kada su njihovi postupci upereni protiv članova porodice. Frančesko II Gatiluzio to čini naizgled veoma lako, bez ikakvih ličnih preispitivanja, ali i uspešno, i zahvaljujući njegovim manevrima ostrvo Lezbos ostaje slobodno. Unutrašnje nedoumice vladara ostrva, ako ih je uopšte i bilo, čitaocu ostaju nepoznanica. Moguće kajanje on odmah suzbija, nastojeći da održi i očuva mir.

Nasuprot njemu, despot Stefan Lazarević ophrvan je mučnim mislima povodom događaja u burnoj prošlosti Srbije pod vlašću Otomanske imperije koje nije mogao da spreči niti da promeni, shodno svom tadašnjem uzrastu. Zapravo, može se reći da on ni kasnije nije počinio nikakvu izdaju, jer su savez sa Turskom i bolne obaveze koje su se podrazumevale bile posledica politike njegove majke kneginje Milice, po intencijama slične onoj koju je vodio otac Helene Gatiluzio, sada u skladu sa položajem srpske despotice nazvane novim imenom Jelena, no manje uspešne.

Despot Stefan Lazarević obnavlja državnost Srbije, najpre sa sedištem u Kruševcu, a potom u novoj prestonici, Beogradu, koji želi da podigne iznova i učini središtem kulture, duhovnosti i nauke. On, za razliku od svog oca kneza Lazara, koji nije mogao da se izbori sa vladarima unutrašnjih oblasti zemlje, uspeva duže vreme da sačuva državu od razmirica i sukoba velikaša, strogim, no razboritim postupanjem. Ucrtava put doslednosti i nepokolebljivosti koji vodi procvatu srpske države, i lepoti belog grada izgrađenog na ušću dveju reka. Podiže crkve, škole, manastire, knjižnice i biblioteke, dovodi značajne učitelje i prepisivače starih knjiga, a i sam piše pesme.

Premda su nedela u prošlosti usled skupa nepovoljnih okolnosti, čestih u uskovitlanom toku vekova, opravdana ako nisu svojevoljno učinjena, njega ne prestaje da muči griža savesti. Neumoljivo delovanje sudbine despot Stefan interpretira kao vlastitu krivicu, iako u to vreme, budući da je bio tek dečak, ništa nije mogao da izmeni. Ovu krhku, ranjivu stranu mudrog i prosvećenog vladara, nepoznatu istorijskim dokumentima, Ana Atanasković prikazuje kroz fantastičnu predstavu psihološkog dejstva tumačenja snova, odnosno misaonog ulaska u snove pomoću praiskonskih mađija. Slika Jeleninog susreta sa Stefanovim razmišljanjima i bolima koje ga peku i ne ostavljaju na miru u noćnim satima, lebdi na tananoj granici realnosti i fantazije, a i pokazuje srodnost njihovih duša, spojenih planiranim bračnim ugovorom, što se, uprkos primetnim razlikama, pronalaze.

Despotova naredba o zabrani muzike unutar zidina tek obnovljenog Beograda, izuzev duhovne, odražava duboku unutrašnju patnju vladara, i nadasve, bol za ocem, knezom Lazarem, koji je poginuo u Kosovskom boju kada je Stefan bio dečak od dvanaest godina, kao i grižu savesti zbog predaje najmlađe sestre Olivere u harem sultana Bajazita. Međutim, to se može, u kontekstu srednjovekovne srpske despotovine, shvatiti i kao nastojanje despota Stefana Lazarevića da dosegne očevu čvrstu veru i neporecivu čistotu duše.

Crvena je boja koja obeležava drugo i najduže poglavlje ove knjige, ona crvena nijansa sazrevanja despotice koja svom dušom ište strasnu ljubav sa suprugom, burno sjedinjenje tela gde će doživeti čari istinske pomame, boja njegovih mekih kovrdža, kao i brojnih znakova razasutih u motivima i asocijacijama. Međutim, telesno spajanje nije se ostvarivalo na željeni način, jer je despot bio uzdržan i neveseo, shodno razornim mislima koje su ga obuzimale i zbog čega je duboko patio. Pored toga, mučila ga je rođačka nesloga, nepojmljivi praiskonski usud čovečanstva, izražen odvajkada na našim prostorima kroz međusobna odeljivanja i gloženja. Na tamnim, oniričnim poljima noći, gde se prepliću san i fantazija, Jelena mu je ulazila u dušu i nepogrešivo otkrivala misli. Voleli su se, iako su se razmimoilazili u verovanjima i shvatanjima, što prikazuju diferenciju između paganskog, mitološkog i hrišćanske religije. Narodne legende, proistekle iz sujeverja, uplele su se i u metaforičko poimanje ličnosti despota Stefana i podudarile se sa vremenom zadobijanja velike počasti, prijemom srpskog vladara među vitezove Reda Zmaja, nastalog po uzoru na burgundski red vitezova Svetog Đorđa, uz mnoge značajne vladare i ratnike, među njima i negdašnjeg protivnika, a sada saveznika, ugarskog kralja Žigmunda Luksemburškog. Neosnovane spekulacije o natprirodnom poreklu despota Stefana, pronošene u narodu, prepliću se sa metaforičkim određenjem njegove prirode. Zmaj je mitsko biće koje u sebi sadrži odlike ptice i zmije, što u simboličkoj simbiozi označava sjedinjenje slobode i mudrosti. Stoga se osobine despota Stefana Lazarevića razumeju kao spoj mudrog i promišljenog vladanja i težnje za ostvarenjem slobode, koju je shvatao kao slobodu sopstvenog naroda.

Psihološka predstava Jelene Gatiluzio, ponukana rasplesanom imaginacijom i žudnjom za strasnom ljubavlju, daje mu fantastične odlike zmaja, oličene u jasno predočenim detaljima preobražene percepcije. Zadivljena njegovom lepotom, hrabrošću i dostojanstvenošću, svesna je da je to privid i metaforična slika željenog ostvarenja sna spram odnosa u realnosti, gde njegova ljubav prevashodno sadrži poštovanje, dok je žudnja potisnuta usled prethodno opisanih činilaca. Ova metafora istovremeno objašnjava i sam naziv romana. Helena Gatiluzio, srpska despotica Jelena, kao zmajeva žena, i sama je mudra, ali svoju mudrost ispoljava na drugačiji način, kroz psihološko poniranje u onostrano i mitološko. Njihov fiktivni odnos može se posmatrati kao razmena energija, sjedinjenje muškog i ženskog principa, zamišljena strastvena ljubav, rođena prevashodno u Jeleninoj mašti.

Međutim, sjedinjenje u stvarnoj ljubavi ne daje željeni plod, i pored svih nastojanja. Ostaje pitanje, da li je razmimoilaženje u pogledu vere uslovilo takav ishod, ili je posredi bilo nemilosrdno delovanje sudbine. Neispunjenost želje za potomstvom, pored svih preduzetih načina rešenja neplodnosti, koji su povezani i sa narodnim magijskim verovanjima o lekovitosti nekih biljaka, pokazuje neminovnost pomirenja sa onim na šta se ne može uticati. Uteha koju spoznaje usled prepreka označava razdoblje sazrevanja misli i umirenja njene tople i strasne prirode, kao i dosezanje utešne pouke da imanje znači prolazno zadovoljstvo i prividnu slobodu, dok nemanje može da bude i oslobođenje iz okova zarobljenosti nekom žudnjom. Promena razmišljanja usled postojećih okolnosti doprineće tome da u biću Jelene Gatiluzio, u vreme podizanja manastira Pavlovac i Manasija, zadužbina despota Stefana Lazarevića, izraste odluka koju će i ostvariti.

U istorijskom kontekstu, dolazi do brojnih previranja u Srbiji, ali i do jednog rođačkog pomirenja nakon godina netrpeljivosti, animoziteta i rata na suprotnim stranama, što će, barem na neko vreme, produžiti opstanak srpske države. Sve ove pomirenosti oslikane su plavom bojom, oličenjem mirnog toka vode, što će se u poslednjem, fantastičnom poglavlju, preliti u ljubičastu, boju predskazanja budućnosti iz pozicije večnog poznavanja istina kroz dejstvo praizvornih energija.

Roman odaje počast bibliotekama, knjigohranilnicama, svojevrsnim hramovima znanja, kroz koje čovek doseže otkrovenje, prolazeći područjima zagonetnosti, gde se mešaju tama i svetlost. U njima se spoznaje moć reči i svetlost prosvećenja i saznanja putem doslednog i posvećenog učenja. Biblioteka u romanu je i obitavalište Konstantina Filozofa, istorijske ličnosti, mudrog učitelja i prepisivača, pisca dela „Žitije despota Stefana Lazarevića“. Poštovanje i laskanje u biću Konstantina Filozofa nisu razlučeni i čine dva aspekta njegove ličnosti, koja se suprotstavlja Jeleninoj. Ipak, jedan susret i preispitivanje glavne junakinje učiniće da ga ona na izvestan način i razume.

Knjiga pokazuje detaljno istraživanje načina života na svim mestima obitavanja Jelene Gatiluzio u opisanom periodu i izvanredno poznavanje gastronomije, kao i brojnih vrsta lekovitog bilja, poput trava vidarica, i začina. Lepotu pripovedanju daju i neobične složenice i reči iz srednjovekovnog doba, prožete naročitom liričnošću, ponekad pastoralnom, ili oniričnom, i razbokoren jezik sa arhaičnom patinom što potiče iz studioznih istraživanja, ali i iz mašte književnice koja se poigrava slobodnom konstrukcijom reči, prilagođavajući ih srednjovekovnom dobu.

Delo Ane Atanasković „Zmajeva žena“, romansirana je biografija srpske despotice, fiktivno oživljavanje jednog mogućeg života i staze sudbine, koja pokazuje moć žudnje i slobodne volje, što vodi stvaranju izmaštanih svetova kreiranih na osnovu sopstvenih razmišljanja spram realnih činjenica bitisanja. Način pripovedanja u prvom licu, iz perspektive glavne junakinje, i psihološki pristup koji podrazumeva izlivanje nestvarnog, prepletenog folklornim i mitološkim, u okvire stvarnosti, uz razdvajanje ova dva područja, s izuzetkom poslednjeg poglavlja, čini ovakvo viđenje potencijalne sudbine Jelene Gatiluzio suvislim, i odlika je savremenog načina pisanja romansiranih biografija, kao i autentičnog stila književnice koji je prepoznatljiv, ali uvek drugačije ostvaren.

Knjiga Ane Atanasković je značajan prilog razumevanju srpske istorije i kulturne baštine, kao svedočanstvo važnog razdoblja prosperiteta i stvaranja središta kulture, istorije i nauke na tlu nekadašnjeg Beograda. Slika je života istorijskih ličnosti na fiktivnom planu pripovedanja, koja pokazuje da su i oni ispod naslaga povesne predstave sačinjene na osnovu dokumentarne građe bili obični ljudi obuzeti vlastitim preispitivanjima, strepnjama, željama i nadama.
 
Autor: Milena Blagojević