Knjiga je nadživela sebe – „Proces“ Franca Kafke

Ima li većeg poniženja nego kad čovek u trenutku nasilne smrti spozna da će ga stid nadživeti?

Potresnom i zabrinjavajućom rečenicom o stidu koji nastavlja da živi i nakon poraženog čoveka završava se roman „Proces“ Franca Kafke – tačnije, tom se mišlju završava onaj deo romana čije je pisanje bilo okončano i sklopljeno u celinu, dok je nekoliko planiranih poglavlja ostalo u fragmentima, koji se u novim izdanjima redovno donose kao dodatak integralnom tekstu.

Ne treba čuditi što je jedno delo poteklo iz pera Franca Kafke (1883–1924) ostalo nedovršeno i možda nedorečeno, jer ne samo što to nije jedino takvo Kafkino delo, nego da se sâm Kafka pitao, rukopis „Procesa“ nikada ne bi stigao do publike jer bi bio uništen, što je pisac i zahtevao da nakon njegove smrti učini Maks Brod, koji se ipak oglušio o obećanje dato Kafki, te je štampao književne radove svog prijatelja i time podario svetskoj književnosti nova remek-dela.

Sigurno je da istorija i teorija književnosti nisu imale lak zadatak da teritorijalno, vremenski i žanrovski strogo svrstaju Kafkino delo u određenu nacionalnu kulturu i književni period, jer kao Jevrejin rođen u Pragu pod austrougarskom vlašću, Franc Kafka je pisao na nemačkom, pa se njegovo stvaralaštvo stoga mora posmatrati kao neraskidivi deo nemačke književnosti i kulture, premda današnji Prag, pa i Češka kao država, imaju puno pravo da ističu Kafku kao svog pisca i građanina; takođe u datom slučaju ni književna periodizacija ne može do kraja biti precizna, što se vidi i na konkretnom primeru „Procesa“, koji je najvećim delom napisan oko 1915, ali prvi put objavljen tek 1925, a pravu afirmaciju na svetskoj književnoj sceni doživeo, kao i ostala Kafkina dela, nakon Drugog svetskog rata, pa bi svako svrstavanje u definisane književne pravce koji su se smenjivali tokom prve polovine XX stoleća samo oduzelo univerzalnost koju je ovaj roman posedovao već pri samom svom nastanku.

Dobro je uočeno da će „Proces“ sa svakim novim vremenom i novim generacijama čitalaca dobijati i nova značenja, pa dok se ranije tumačio u ključu totalitarnih ideologija i montiranih političkih procesa, danas se može smatrati metaforom otuđenja i depresije kao posledice tehnološkog razvoja koji ljude pretvara u robote, kakvi jesu i gotovo svi Kafkini junaci.

Pružao je „Proces“ i dosta mogućnosti da se posmatra u autobiografskom ključu, pri čemu se u prvi plan isticalo Kafkino osećanje krivice zbog raskinute veridbe i njegova neodlučnost da se nosi sa obavezama koje život nameće (u tom slučaju, početno slovo skrivenog prezimena glavnog junaka maltene je sporedan detalj), za šta bi kao potvrda mogao biti podatak da je jedan prilično nadareni umetnik pisane reči proveo život kao činovnik i da je izričito zahtevao (mada to nije sâm učinio) da se svi književni radovi koje je stvorio spale nakon njegove smrti. Otuda i pomalo neobična okolnost da roman ima svoj početak i kraj, ali da su središnja poglavlja ostala uglavnom nedovršena – jer piscu je odmah bilo jasno kako se priča neminovno mora završiti i šta će ostati nakon poniženja koja je život doneo.

Međutim, ako je stid nadživeo Jozefa K. kao glavnog junaka „Procesa“, ako su neodlučnost i nesigurnost nadživele i umetnika i činovnika Franca Kafku, pokazalo se kao velika sreća što je prijateljstvo između Maksa Broda i Kafke nadživelo ovog potonjeg, pa je tako i „Proces“, iako nedovršen, na neki način nadživeo samog sebe, nadživeo je svoj rukopis i doživeo da nakon smrti pisca i svog nesuđenog spaljivanja zauzme sâm vrh svetske književnosti. (Ako je Maks Brod učinio nepravdu što nije održao obećanje dato Kafki, onda je učinio nepravdu i prema samome sebi, jer je sopstveni književni rad bacio u senku ostavši upamćen jedino kao priređivač, pa i spasilac Kafkinih dela.)

Koliku je afirmaciju „Proces“ doživeo u drugoj polovini XX veka, najslikovitije se može predstaviti jednim podatkom koji mnogima i nije poznat, a to je filmska adaptacija iz 1962. u režiji Orsona Velsa i sa Entonijem Perkinsom, Žanom Moro i Romi Šnajder u glavnim ulogama – i mada su kritike bile podeljene, ipak su i Vels i Perkins isticali da im je to najdraži rad u karijeri.

S pravom se našavši u Laguninoj ediciji Klasici svetske književnosti, „Proces“ će se i novim generacijama čitalaca ukazati kao prilično moderan i savremen roman kojeg iznova treba iščitavati i tumačiti ne samo kroz prizmu političke, ideološke i društvene situacije, nego možda i na osnovu trenutnog raspoloženja u kome se sami nalazimo.

Najbolji dokaz o aktuelnosti koja ne prolazi jeste i činjenica da je „Proces“ doživeo nekoliko prevoda na srpski jezik (što se nije često dešavalo čak ni u slučaju onih dela koja se na nivou svetske književnosti smatraju značajnijim), no Lagunino će nam izdanje pokazati da je ponekad najbolje vratiti se prvobitnom prevodu, a kad je u pitanju „Proces“, u srpskoj se kulturi prva na tom polju ogledala Vida Županski-Pečnik, čiji prevod iz 1953. ujedno predstavlja i prvi značajan susret srpske i jugoslovenske publike sa Kafkinim delom.

Nezamisliv bez tri pogovora koja je, za tri različita izdanja u prvoj polovini XX stoleća, napisao redaktor Maks Brod, „Proces“ je u novim izdanjima nezamisliv i bez stručnog predgovora, koji je za Lagunino izdanje iz 2018. napisala Jelena Kostić-Tomović, predočivši čitaocima sve podatke koji su manje-više neophodni za razumevanje poruke koju roman nosi, ali i s pijetetom ukazavši na dosadašnja značajna izdanja i tumačenja „Procesa“ na srpskoj i jugoslovenskoj kulturnoj sceni, čime je još jednom potvrđena vanvremenska aktuelnost knjige za koju se čini da je nadživela samu sebe.

Autor: Dušan Milijić