Kako su bajke iz 19. veka izražavale zabrinutost zbog uništavanja životne sredine

Danski pisac Hans Kristijan Andersen bio je jedan od najpopularnijih evropskih pisaca bajki u Engleskoj u 19. veku. Dok je Andersen danas poznat po svojim napaćenim morskim sirenama, hendikepiranim olovnim vojnicima i obespravljenim prodavačicama šibica, njegovi viktorijanski čitaoci slavili su bajke koje su upozoravale na ekološke probleme u doba munjevite industrijalizacije.

Po nedavnom međunarodnom istraživanju, ljudski faktor je postao najveći uzročnik globalnog zagrevanja već u početnim fazama industrijske revolucije – što je više decenija ranije nego što su naučnici prvobitno procenjivali. Globalno zagrevanje nije fenomen 20. veka; naprotiv, ljudi utiču na životnu sredinu više od 180 godina.

Od 1760. do 1914, ogroman broj stanovnika Engleske selio se iz sela u gradove iz finansijskih razloga. Populacija Londona vrtoglavo je rasla, što je dovelo do vođenja borbe sa prljavštinom koja je trajala čitavo stoleće. Zastareli kanalizacioni sistem ispuštao je fekalni otpad u gradske zalihe vode, dim je kuljao kako iz fabričkih, tako iz kućnih dimnjaka, a ulice su bile zatrpane ugljem, blatom i biljnim i životinjskim otpadom.

Kako se urbani život sve više udaljavao od prirode, Andersenove bajke su bivale sve popularnije. Dok je viktorijanska fantazijska književnost često prikazivala prirodu kao bajkovito utočište od nadiruće industrijalizacije, Andersen je prikazivao ljude kao izvor ekološkog propadanja.

Na primer, Andersenove priče „Jela“, „Bela rada“ i „Lan“ prikazuju biljke koje ljudi muče i zlostavljaju. U ovim pričama, biljke koje govore ispaštaju zbog industrijskih pošasti.

Bez obzira na bol kroz koji prolaze, biljke nesebično žrtvuju sopstvenu sreću radi ljudskih interesa. Ovi saosećajni opisi prirode tokom veka ekološke devastacije podsticali su decu na razmišljanje o sopstvenom uticaju na prirodu.

Druge priče, poput „The Great Sea Serpent“, opisuju nastanak sukoba između životinja i tehnologije. Priča opisuje reakciju riba na postavljanje transatlantskog telegrafskog kabla, koji se prostirao duž Atlantskog okeana između Evrope i Amerike.

Tokom haotičnog postavljanja kabla, jata riba su razdvojena, morske sase „od uznemirenosti su povraćale“, a bakalar i iverak koji su nekada „živeli u miru“ počeli su da jedu svoje susede.

Kada se ribe okupe da bi uništile kabl, ajkulu probada sabljarka, a „velike i male ribe, morske sase i puževi jurnuli su jedni na druge, jeli su jedni druge, udarali i stezali dok je kabl ležao mirno i gledao svoja posla“. Telegrafski kabl nije pozitivan tehnološki napredak, već pretnja po životnu sredinu. Mikroskopski (mada podjednako proždrljivi) ekosistem i njegova sličnost sa sve surovijim gradovima tema su Andersenove „Kapi vode“. Čarobnjak po imenu Krible Krable ispituje uzorak ustajale vode posmatrajući ga lupom. Primećuje organizme koji „su se praćakali i skakali, vukli jedni druge i kljucali jedni druge“. Videvši nasilno i divlje ponašanje organizama, njegov kolega zaključuje da stvorenja sigurno žive u glavnom gradu.

Viktorijansku publiku su podjednako zgražavali organizmi koji su se krili u vodi za piće. Strah od zagađene vode nije bio bez povoda: zastareli kanalizacioni sistem sprovodio je otpadne vode u Temzu, iz koje se glavni grad snabdevao vodom. Hemikalije iz fabrika su se takođe izlivale u reku i širile su se zaraze kao što su tifus, kolera i dizenterija.

I Andersenovi savremenici su preuveličavali mikroskopske slike organizama (poznatih i kao „čudovišna supa“) u žurnalima toga vremena. Na ovim ilustracijama, uzorci vode iz Temze bili su prepuni izobilja agresivnih i potencijalno smrtonosnih zveri.

Na primer, ilustracija anonimnog autora objavljena u časopisu Panč 1850. godine prikazuje Petrijevu šolju sa hibridnim i čovekolikim stvorenjima koja nose smoking. Usred tog haosa, mala crvolika stvorenja oblikuju reč „pomor“.

Gravura u boji Vilijama Hita iz 1828. prikazuje krilata stvorenja, hibridne životinje i ljuskare sa isturenim zubima; žena koja posmatra zagađenu vodu se toliko zgrozila da je ispustila šoljicu i tacnu.

Kroz istraživanje posledica industrijalizovanog okruženja, Andersenove bajke dale su komentar na stvarnu, preteću opasnost po englesku životnu sredinu i populaciju.

Danas, u stalnom usponu distopijske književnosti, ekofikcije i fikcije o klimatskim promenama (poznata i kao „cli fi“), vidimo slične umetničke odgovore na promene u životnoj sredini koje čitaocima ne dozvoljavaju da ostanu mirni. Dok pisci pokušavaju da izraze ozbiljnost i opasnost ekoloških kriza, njihova dela imaju potencijal da nadahnu radikalne promene.

Autor: Viktorija Tedeski
Izvor: theconversation.com
Prevod: Borivoje Dožudić