Hilda Urošević o romanu "Šnit" Igora Marojevića

Hilda Urošević o romanu Šnit Igora Marojevića

Nakon romana Obmana boga, 24, zida i Žega, nedavno je objavljen i četvrti po redu roman Igora Marojevića pod nazivom Šnit. Delo predstavlja prvi roman o Zemunu u NDH, odnosno, govori o periodu tokom Drugog svetskog rata kada je Zemun bio u posedu Hrvatske i pod upravom nemačkog vojnog poslanstva u Zagrebu. Šnit se zasniva na parodijskoj strukturi i može se okarakterisati kao paraistorijski roman što, na jednoj strani, podrazumeva postojanje horizonta prošlosti, a na drugoj, dijalog prošlosti i sadašnjosti, koje se jedna u drugoj neprestano reflektuju. Tako, ovaj roman preispituje istorijsku, odnosno političku i kulturnu paradigmu koja  je postojala u Jugoslaviji, za vreme Drugog svetskog rata. Posebna pažnja usmerena je na stanje u medijima, koji se javljaju kao produžena ruka ideologije i društvene represije, kako u doba nemačke okupacije, kada većina domaćih novinara biva svedena na nivo tehničkog osoblja nemačkih kancelarija i poslanstava – kao i raznih srpskih i hrvatskih vojnih ureda i tzv. civilnih organizacija i agnecija koje su delovale tokom II sv rata -  tako i u vreme kada se rat završava i kada se dalje sprovodi  nacionalnooslobodilački projekat pod vodjstvom komunista. Radnja se odvija u Zemunu, Zagrebu, na Ravnoj gori, u Beogradu, posredno u Štutgartu, kao i u drugim mestima. Najbitniji likovi u romanu, koji stupaju u ljubavni trougao su intelektualci i novinari: Novak Maričić, novinar radio Zemuna, nemačka novinarka, urednica tajnog nemačkog lista „Der Objective Beobachter“ i koordinatorka ratnog Radio Zemuna, Karen Frost i Monika Vranić, dopisnica zagrebačke „Spremnosti“. Parodiji su podvrgnuti fašistički ali i četnički i partizanski pokret, kao i sam jezik pomenutih grupacija: nemačkih oficira i agenata, četničkih komandira ili komunističke „elite“.

Na jednom mestu u romanu Šnit rečeno je: „Možda je istorija i nešto naučila, no ljudi sigurno nisu“. Sa, može se reći, povećanim stepenom umetničke svesti o sudbini domaće proze u njenom stalnom previranju sa tradicijom i istoriografijom, Igor Marojević Istražuje nove pripovedačke puteve koji njegovoj prozi omogućuju estetsku delotvornost. U ovom romanu,  traganje za istinom sprovodi se kroz formalno traganje: sklop dela sačinjen je iz novinskih tekstova, članaka, vesti i drugih priloga na nemačkom, hrvatskom i srpskom, objavljivanih u raznim glasilima tokom Drugog svetskog rata,  koji su potom uklopljeni u romanesknu formu, odnosno komponovani tako da se saobraze sa pričom kao unutrašnjim jezgrom dela. Ta priča je razuđena i javlja se u naponu između različitih novinskih napisa – kao minulih rukopisa, odnosno dokumenata prošlosti i  narativne perspektive „u nastajanju“. O događajima se ne doznaje sukcesivno, već se priča uvek iznova prelama: biva zadržan njen glavni pravac da bi se ono što preostaje stalno prelivalo u nove pripovedne tokove, i bivalo saopšteno iz novih perspektiva. Tako se već na početku romana iz novinskog teksta  saznaje kako je srpski novinar Novak Maričić likvidirao dvoje nemačkih kolega, Zigfrida Frosta i Elzu Šiler, da bi se taj događaj više rasvetlio tek pri kraju romana, u poglavlju „Ljubavne novele“, gde se u jednoj od priča javljaju ključni detalji o ubistvu nemačkih oficira i novinara koji su zapravo bili roditelji Novakove devojke Karen Frost.

Raslojavanje priče predstavlja formalnu podlogu za preplitanje različitih sudbina kao i za ukrštanje značenjskih polova: kao što novinski list predstavlja ukrštaj različitih matrica:  politike, ideologije ili kulture, tako i spoj ljudskih sudbina oslikanih u ovom delu postaje znak/odjek nečeg većeg od njih samih. U romanu je potcrtana veza između estetike, erotike i ideologije smrti. Posredstvom ironijski preosmišljenog „iščitavanja tradicije“ i parodijski stilizovane slike prošlosti, pomalja se duh minulog pa i današnjeg  vremena koji se manifestuje kao odumiranje čovečnosti.

Roman se posebno bavi fenomenom estetizacije načina umiranja koji, kako u prošlosti, tako i u sadašnjosti, stalno postoji negde u prostoru između produkcije, transmisje i recepcije medijskih sadržaja. Dok je u jednom od novinskih izveštaja prikazano  kako Elza Šiler umire sa malom rupom od metka posred čela, izgledajući kao da je zaspala, dvostruko blažena, podsećajući u trenutku smrti na istočnjačko božanstvo, u poslednjem segmentu, u „Vestima“, javljeno je kako Novak Maričić umire u polusnu, nakon što je spaljen nemački list u kome je sarađivao, a presudio mu je kratkim rafalom upravo njegov brat Neven Maričić.

Sa ovim aspektom dela stoji u vezi i naslovna metafora romana – šnit:  uvedena je posredstvom lika H. Bosa, poznatog modnog kreatora, dizajnera SS uniformi, koji dolazi u Zemun sa zadatkom da osmisli novi kroj ustaških uniformi i za koga je sa ironijom rečeno da je „često menjajući modele iz dveju nacija (misli se na srpsku i hrvatsku) nacionalno pomirio Zemun“. Uniforma koju je dizajnirao Bos, najpre predstavlja crnu SS uniformu – „algemajnovku“, koja je kao jedina odeća dostupna masama, ubrzo postala simbol masovnog stradanja i smrti;  taj simbol se reprodukuje, kao što se i početni dizajn SS uniforme modifikuje u ustašku „bosovku“ i dobija novi vid, ne menjajući svoje suštinsko značenje – perpetuirajući nasilje kroz prostor i vreme  i kroz svest pojedinaca i masa. Metafora šnita koja označava naličje estetike („za H. Bosa i za mnoge poklonike fašističke ideologije ona je vrhunsko modno iskustvo“), nosi i politički i erotski značaj. Takodje, ona uključuje i asocijativni spektar vezan za ženu. Veoma efektno u romanu se sprovodi ironijska inverzija: kao početna inspiracija za „novu algemajnovku“ – poslužila je žena. U romanu je to nemačka novinarka, koordinatorka radio Zemuna,  Karen Frost, bivša devojka H. Bosa, za koju je rečeno da je „još u Štutgartu imala vezu sa čuvenim kreatorom“. Tako se pokazuje širenje ideologije iz centra prema rubnim područjima koja u još grotesknijem vidu reflektuju sliku zla koja dolazi iz srca nacizma. U Šnitu je taj princip vrlo efektno prikazan i u grotesknim prizorima pripadnika ustaških formacija koji nose popularne bosovke u „vreme kada one već blede po nemačkim skladištima i muzejima“. 

Šnit se takođe javlja kao metafora korjenja granica, metafora hrane - šnicli i kolača – svega onoga što u ratnim vremenima nosi granično značenje. Konačno, šnit se može posmatrati kao metafora samog ljudskog tela svedenog na uniformu, kroj. Takodje, on označava i mrtve,  ali i skrojeni ili prekrojeni tekst i uopšte novinski tisak koji u ratnom vihoru doživljava svoj veliki bum: u ratnim vremenima, kada, kako to izražava jedan od likova, „pisanje postaje najjeftiniji oblik stvaranja“, kada se novine listaju sa zebnjom, pre svega da bi se na vreme doznalo o novim zastrašujućim događajima, u vremenima kada najčitanija rubrika postaje In memoriam.

Kroz poglavlje „Ljubavne novele“, u kompoziciju romana autor vešto utkiva refleksiju koja tretira i često samoprotivrečni svet književnosti. Narativne činjenice upućuju na druge naracije, tj. druge diskurse, ne saopštavajući do kraja sve ono što čini surovu stvarnost i ne otkrivajući pouzdano prave motive dogadjaja. U «Ljubavnim novelama» pokazuje se da je pravi motiv zločina koji se odigrava u ljubavnoj vezi Novaka Maričića i Karen Frost i koji čini okosnicu ovog romana, nešto duboko lično što ostaje izvan našeg domašaja: ni strah ni koristoljublje, ni politička ubeđenja ni sam rat ne mogu do kraja obrazložiti pucanj u drugog čoveka. Dramaturški vešto vođena linija ljubavnog zapleta i tragičnog raspleta konačno pokazuje  da je ovaj svet pre svega ljudski svet, svet emocija. Porodični motiv koji predstavlja važan deo  unutrašnjeg jezgra ovog romana tretiran je iz raznih perspektiva  i u brojnim varijacijama a upravo polivalentana, otvorena kompozicija Šnita čini ga posebnim: živim i nesvodivim, sugerišući stalnu potrebu za otvorenim dijalogom sa prošlošću, koji se odvija u svetlosti sadašnjosti.